Ik heb wel eens wat van de schilder Piet Mondriaan (1872-1944) gezien, zoals zijn beroemde Victory Boogie Woogie in het Gemeentemuseum in Den Haag (tegenwoordig Het Kunstmuseum), maar ik ben even zo vaak gedachteloos aan zijn werk voorbij gelopen. Ik wist wel dat ik hem daarmee geen recht deed dus ik heb mij voorgenomen om mij meer in zijn werk te gaan verdiepen.

De biografie Een nieuwe kunst voor een ongekend leven van Hans Janssen leek mij een prima vertrekpunt. Janssen was hoofdconservator Moderne Kunst in het Kunstmuseum Den Haag en een groot kenner van Mondriaan en zijn werk maar overleed in 2021.

Janssen heeft met dit boek een toegankelijk werk over Mondriaan geschreven, waar je ook zo nu en dan het hoofd wel even erbij moet houden. Dat heeft te maken met de opzet van het boek. Om te beginnen gebruikt Janssen hier en daar, waar hij dat nodig acht, de methode van de vie romancée;

Omdat ik alleen op die manier complexe gedachtespinsels, (quasi) filosofische denkwijzen of (half) religieuze, esoterische opvattingen kon opvoeren

Vervolgens wordt het verhaal niet chronologisch verteld maar begint het met een hoofdstuk dat het exacte midden beschrijft van Mondriaans artistieke loopbaan. Hij zet daarmee de basismethode van het boek neer;

Kijken door de ogen van de kunstenaar. Ik neem de lezer bij de hand, om vanuit het maken, en vanuit de lichamelijke en geestelijke ervaring van het resultaat, het bijzondere van de methode te ontdekken. Het eerste hoofdstuk is daarmee een lastig voorgerecht. Het vergt veel van de lezer omdat heel veel tegelijk wordt geïntroduceerd: maken, kijken en denken.

Laat u zich daardoor vooral niet afschrikken. U gaat inderdaad sprongsgewijs door de carrière van Mondriaan heen maar het is prima te volgen. Bovenaan staan altijd de jaartallen dus weet u in welk tijdvak u aan het lezen bent. Mondriaan verhuisde nogal eens van Nederland (ook binnen Nederland) naar Parijs, naar Londen en later naar de Verenigde Staten en altijd staat er een mooie kaart voor het hoofdstuk met cirkeltjes waar het atelier van Mondriaan zich bevond.

Als iemand Mondriaan zegt dan gaan vaak de eerste gedachten uit naar gekleurde vlakken en zwarte lijnen, zo op het oog eenvoudige composities. Die stijl kwam natuurlijk niet uit de lucht vallen en ik was benieuwd naar de ontwikkeling van Mondriaan en wat hem tot die kunstvorm bracht. Je mag verwachten van een biografie dat dit geduid wordt en dat doet Janssen voortreffelijk. Mondriaan begon figuratief en er staan voorbeelden in het boek van dat figuratieve werk. In Parijs kwam hij in aanraking met het kubisme en hij ging daarmee experimenteren.

In eerste instantie nog zonder kleur, in zwarte lijnen maar later kwam er meer kleur in. Nog altijd schilderde hij wel naar de werkelijkheid, maar na 1917 verdween ieder naturalisme uit zijn werk en ging hij composities maken van lijnen en vlakken. In de beschrijving van dit soort werken vind ik dit boek van grote toegevoegde waarde want het doet mij anders naar deze werken kijken. Zo schrijft Janssen over een werk als Composition A, met rood en blauw (1932);

Twee doorlopende lijnen, één horizontaal, één verticaal, net uit het midden geplaatst, waardoor vier ongelijke rechthoeken ontstonden…In alle richtingen ontstonden contrasten en wisselwerkingen, ook diagonaal. Doordat langs de randen geen lijnen de vakken afsloten, ontstond een open beeldstructuur die belangrijk aan de stralende, expansieve werking bijdroeg. In het geval van Composition A was vooral het signaalrood prachtig gelukt. Het had Mondriaan verschillende lagen rood en lange periodes van droogtijd gekost om de intensiteit ervan op te voeren tot het gewenste niveau. En het wit had nog meer van zijn tijd en geduld gevergd. Om dat de gewenste zuivere werking te geven, had hij meer dan een jaar nodig.

Het geeft een goed beeld hoeveel moeite er in die werken is gaan zitten. Een lijn is nooit zo maar een lijn, hij kon een jaar schuiven met één lijn. Een lijn loopt door tot de rand of stopt er net voor, omkaderd een vlak of niet, de dikte verschilt en de kleur. Een zwarte lijn hoeft niet zwart te zijn, soms mengde hij er wat grijs doorheen. Hij heeft werken met verschillende witte vlakken die bij nader inzien niet wit blijken te zijn, je kan ineens uren vooruit met die ogenschijnlijk eenvoudige werken.

Wat Janssen ook goed doet is het dichterbij brengen van de mens Mondriaan. Hij is in het verleden wel beschreven als weinig sociaal, iemand die niet van vrouwelijk gezelschap houdt maar dat wordt beschreven, geduid en ontkracht. Hij ging wel degelijk uit, was een goede danser en was vaak te vinden in jazzclubs. Hij had verschillende relaties met vrouwen, was zelfs eens verloofd maar van een huwelijk kwam het niet, zijn kunst ging dan toch voor alles. Hij komt naar voren als een beminnelijk mens, zeker als hij wordt uitgedaagd door collega’s in de Verenigde Staten;

Max Ernst zei op een toon dat Mondriaan het wel moest horen: ‘Mondriaan is best wel aardig, maar mijn god, wat te zeggen van die koude, abstracte schikkingen die toch eigenlijk de ontkenning zijn van schilderkunst? Mondriaan hoorde het, maar bleef onaangedaan…Omdat Mondriaan niet direct antwoordde, vroeg Duchamp…wat Mondriaan bijvoorbeeld vond van het werk van Yves Tanguy…Mondriaan keek bedachtzaam…en antwoordde toen kalm en ferm: ‘Ik hou net zo van conversatiespelletjes als jullie, maar ik zal er niet aan toegeven… Ik zag de tentoonstelling van Tanguy…en vond het mooi maar ook erg raadselachtig. Het werk van Yves is mij te abstract.’

Om vervolgens te betogen dat hij er niet aan twijfelde dat zowel Tanguy (die bij de discussie aanwezig was) als hijzelf beiden hun bestemming wel zouden bereiken. Het antwoord viel bij iedereen in goede aarde en het zegt iets over de status van Mondriaan die hij inmiddels had verkregen. Het is een prachtig uitgevoerd boek met talloze illustraties van het werk van Mondriaan en zijn tijdgenoten. De hoofdstukken worden gescheiden door zwarte, blauwe, gele en rode pagina’s, er staan uitspraken op de voorkant van het boek (dus te lezen als de pagina’s op elkaar worden gedrukt) en er staan mooie kaarten in van zijn woonplaatsen. Wat mij betreft en aanrader voor de biografie- en/of kunstliefhebber ( )