Wow! Ik begon met totaal verkeerde verwachtingen aan dit boek: ik dacht dat het een zoveelste introductie zou zijn op hoe je op correcte wijze aan geschiedenisonderzoek kan doen. Niet dus. In de plaats is het een bijna exhaustieve beschrijving van welke relaties er tot het verleden bestaan, nu en in het verleden, en wat de motivaties en de gevolgen van die relaties zijn. Dat gaat dan over alle mogelijke dingen: van het opgaan in het verleden (melancholie/nostalgie) tot het er volledig afstand van nemen (het presentisme); van het cyclisch kijken naar de geschiedenis, naar de (moderne) ervaring dat het verleden iets heel anders is dan het heden; van het niets ontziend afstand nemen van het verleden (de verwoestingen door het modernisme) tot de hardnekkige conservatie-mode van onze tijd. Lowenthal illustreert dit alles ten overvloede met bewijsplaatsen uit een enorm breed veld, meestal uit de Angelsaksische-Europese cultuur, maar toch ook ruimer; de overvloed is zelfs zodanig dat de lectuur er soms wel erg zwaar door wordt, ook al omdat er onvermijdelijk een aanzienlijk stuk herhaling in steekt.
Daarbij geeft Lowenthal ook goed aan dat onze omgang met het verleden helemaal niet onschuldig is: elke keer dat we naar het verleden kijken (ook ons eigen persoonlijk verleden), veranderen we dat verleden, kleuren we het vanuit onze eigen nieuwe ervaringen, onze tijdsgeest, enz. Ook hier weer tal van bewijsplaatsen die aangeven hoe herinnering (persoonlijk of collectief) het verleden aanpast, en hoe bewuste reconstructie op essentiële punten veranderingen aanbrengt aan dat verleden.
Gelukkig maakt de auteur niet de fout dan maar in een gemakkelijk relativisme te vervallen: als het verleden toch niet kenbaar is, zoals het echt was (Ranke), dan mogen we er misschien maar op los fantaseren en onze zin doen, of het verleden zelfs gewoon negeren. Neen, Lowenthal beargumenteert heel duidelijk dat met kritische zin, met transparantie (bronnen), met respect en inlevingsvermogen, het verleden acceptabel genoeg te reconstrueren is, maar altijd als een voorlopige stand van zaken, altijd vatbaar voor discussie en veranderingen.
Want we kunnen niet onder het verleden uit, - dat is de rode draad in dit boek -, het zit in ons en rond ons, en het negeren is een essentieel stuk van je bestaan wegmoffelen. “The past is integral to our being. We learn to live courageously with its totality, as aware of and alert to its defects and malfunctions as to its glories and virtues, history’s farces along with its tragedies. ‘There is no document of civilization’, Walter Benjamin reminds us, ‘which is not at the same time a document of barbarism’. Like Erasmus we need to embrace the vile along with the valiant, the evil with the eminent, the sordid and sad as well as the splendid. For the whole of the past is our legacy.” (p 609)
Ik kan geen vergelijking maken tussen deze nieuwe, grondig herwerkte editie en de oorspronkelijke van 1985, maar ik vermoed dat het een interessant studie-object op zich zou zijn om de verschuivingen en aanvullingen in Lowenthal’s visie uit te diepen.
Dit is dus geen introductie tot het geschiedenis-onderzoek, maar het is wel een onmisbare, noodzakelijke voorstudie die uitklaart hoe we als mens ons verhouden tot het verleden. In die zin is het verplichte, voorafgaande, lectuur voor al wie aan een wetenschappelijke studie ervan begint. Indrukwekkend! ( )