Giorgio Celli

De Zwitser Konrad-Lorenz (1903-1989) won de Nobelprijs met zijn studies naar het gedrag van dieren. Hij geldt als een van de grondleggers van de klassieke ethologie (dier-gedragkunde). Lorenz bestudeerde vooral instinctief gedrag bij dieren en zette daarvoor talloze experimenten op. Hij zag als eerste in dat waarnemingen in het vrije veld van groot belang zijn in het onderzoek naar het gedrag van dieren. Vooral bekend werd Lorenz door zijn studies naar 'imprinting' (inprenting). Lorenz ontdekte dat veel dieren het eerste levende wezen dat ze zien als hun moeder beschouwen. Deze vorm van 'imprinting' bewees hij door zich te omringen met pasgeboren ganzen, die hem als moeder beschouwden.
Uittreksel

Blz. 18: Waarom zou dat voor dieren dan niet gelden? Zoals de mens de maker was van de gemechaniseerde standbeelden in de tuinen van Saint Germain, zo had God de dieren geschapen en liet Hij ze uitsluitend handelen overeenkomstig hun ontwerp. En Descartes volhardde onverstoorbaar: 'Een klok, met zijn veren en zijn radertjes, berekent beter de tijd dan welk mens dan ook, en denkt niet. Een psychisch gestoorde van onze soort kan alles verkeerd doen maar probeert alles, in tegenstelling tot een dier, dat iets heel goed kan, maar alleen dat ene.'

Ik moet denken aan Gaston Bachelard (1884-1962), de Franse filosoof, fenomenoloog en dichter, wiskundige, epistemoloog en wetenschapshistoricus, die schreef dat het instinct een monomanie is! Descartes stelt zich ergens in zijn Discours een mens voor die een robot heeft gemaakt die zo volmaakt is dat hij niet meer kan worden onderscheiden van een echt mens. Diezelfde persoon zou niet aarzelen de dieren te rubriceren onder de machines, aangezien zij geen spraak hebben en niet in staat zijn ons in wat dan ook na te bootsen.

Uiteindelijk zijn zijn argumenteringen niet helemaal gebakken lucht, maar blijken ze nogal opgeblazen. Het is waar dat dieren niet zijn uitgerust met een verbale taal zoals de onze, maar het is ook waar dat zij gebruikmaken van veel geraffineerdere communicatiesystemen. Denk maar aan het wijfje van een grote Europese vlinder, de grote nachtpauwoog of Saturnia pyri, die een chemische substantie genaamd feromoon in de atmosfeer brengt waarmee het mannetje van meer dan tien kilometer afstand gelokt wordt. En wat te denken van de bijendans, de dans waarmee een verkenster aan haar vriendinnen de richting en de afstand van een mooi veld met bloemen vol nectar communiceert? Die dans bevat zelfs een element dat zonder al te veel scrupules is gerubriceerd als 'symbolisch', dus niet een signaal maar een symbool is. En de zang van vogels? En de chimpansees die hebben geleerd met hun trainers te communiceren via de gebaren van Ameslan, de taal van de Amerikaanse doofstommen?

Aan de andere kant is het met betrekking tot het tweede bewijs dat Descartes aanvoert waar dat dieren zijn 'gespecialiseerd' in het uitvoeren van bepaalde werkzaamheden en niet andere; het is echter in veel gevallen mogelijk ze te trainen, van een hond een blindengeleidehond te maken, of van een paard een dier te maken dat zijn lansier draagt tijdens de aanval van de Zeshonderd in de vlakte van Balaclava. Maar meer in het algemeen gezegd: als dieren niets anders waren dan robots die bestuurd werden door hydraulische machines, zou geen van die dieren hebben kunnen overleven bij al die verschillende uitdagingen die de evolutie met zich meebrengt. Zelfs nu kunnen wij, met al onze elektronische en cybernetische kennis, nog steeds geen robot fabriceren die actief het hoofd kan bieden aan alle gevaren of die zonder vallen kan lopen over een hobbelige ondergrond, zoals een peuter van een paar jaar of een pasgeboren gnoe leert. Het idee dat dieren machines zijn en dat zij geen pijn voelen, hebben de navolgers van Malebranche gebruikt als alibi om de dieren zonder enige wroeging te kunnen mishandelen, en wetenschappers die vivisectie toepassen om de dieren naar eigen believen open te snijden.

Maar wanneer de geschiedenis van de filosofie, of van de wetenschap - dat maakt niet zoveel uit - de stereotypen terzijde schuift en dieper ingaat op de problemen, komt zij vaak met verrassingen. Wordt Linnaeus soms niet beschouwd als ondersteuner van een uitputtend fixisme dat stelt dat God de soorten van de dieren en planten voor eens en altijd in één keer zou hebben geschapen?
Recensie

door Angelus
De centrale rol die Konrad Zacharias Lorenz (1903-1989) gespeeld heeft in de ethologie (gedragsleer) is de rode draad in dit boek. Vanuit de 20e eeuw wordt de lijn naar het heden getrokken. Dus komen er ook heel veel andere namen met bijbehorende stromingen, opvattingen of theorieën voorbij. Sommige zijn miskend en sommige worden gevierd. Er ontstaat zo een genuanceerd beeld van dit vakgebied, ook al heeft de auteur soms uitgesproken meningen en interpretaties. In de tekst worden vaktermen en moeilijke woorden niet geschuwd. Als deze niet worden toegelicht is dat lastig. Vooral de eerste hoofdstukken zijn betogend en is het doorworstelen. De latere hoofdstukken hebben veel meer een verteltrant, waarin naast adequate feiten ook de nodige humor niet ontbreekt. Zwart-wit (soms erg slecht) en aanzienlijk betere kleurenafbeeldingen hebben een duidelijke functie in het geheel. Wat opvalt bij een boek van dit hoge niveau zijn enkele fouten in de bijschriften, wat overigens niets afdoet aan het uitstekende beeld over de mens Lorenz en de ontwikkeling van dit vakgebied.

Kortom: een leesbaar wetenschappelijk werk, dat perfect past in de rijke reeks, waar woord en beeld op een optimale wijze inzicht verschaffen aan de lezer van de eruditie van bepaalde wetenschappers en op een gepaste wijze een hommage weten te geven aan de mensen die maakten dat we vandaag weten te genieten van het comfort dat we kennen.… (más)