Ik heb gehuild tijdens het lezen van dit boek. Wat van der Heijden en zijn vrouw overkomen is, is vreselijk en ik leefde erg met hem mee.

Helaas maakt dit 'Tonio' nog niet een goede roman. Het boek is erg ongestructureerd en bevat erg veel herhalingen. De schrijfstijl van Van der Heijden is erg barok. Hij gebruikt lange zinnen, veel bijzinnen en uitgebreide vergelijkingen. Persoonlijk hou ik hier niet van. Wat me ook irriteert is dat Van der Heijden vaak pretentieus lijkt te zijn. Hij verwijst meerdere keren naar bekende Nederlanders die hij kent (Kluun, Robin van Persie) en verwijst uitgebreidt naar kunstenaars, schrijvers en artiesten.

'Tonio' is een persoonlijk document. Ik denk dat Van der Heijden, verblind door zijn verdriet, niet kritisch genoeg heeft kunnen zijn op zijn werk. Mijn hart gaat naar hem uit en naar iedere ouder die een kind heeft verloren. ( )

Dit is een moeilijke…Veel respect voor de schrijver en zijn (te ?) lang gerekte schreeuw van pijn en onmacht. Vandaar toch drie sterren, al zal dat hem volledig worst wezen, hij moest dit boek schrijven… Ik hou jammer genoeg niet van te uitgesponnen zelfmedelijden, ik behoed mezelf om daar lang in rond te wentelen. Kortom, ik hoop dat dit boek toch een minimum aan trauma weggewerkt heeft… ( )

Op de Eerste Pinksterdag van 2010 komt Tonio van der Heijden, het enig kind van A.F.Th. van der Heijden en Mirjam Rotenstreich, bij een verkeersongeval om het leven. Het is vroeg in de ochtend als hij, ter hoogte van het Vondelpark in het centrum van Amsterdam, wordt geschept door een auto. Hij wordt in kritieke toestand naar het Academisch Medisch Centrum vervoerd, waar hij diezelfde dag aan zijn verwondingen overlijdt. Tonio zal niet ouder worden dan 21 jaar.
A.F.Th. van der Heijden doet het enige waar hij op dat moment toe in staat is: in zijn herinnering graven, aantekeningen maken, schrijven. Daarbij voortgedreven door twee dwingende vragen: wat gebeurde er met Tonio in de laatste uren en dagen voorafgaand aan de ramp, en hoe kon dit ongeluk plaatsvinden? Een zoektocht naar het wat en het hoe, die leidt langs verschillende ooggetuigen, vrienden, politiemensen, artsen en het mysterieuze meisje Jenny, dat in de laatste weken van Tonio’s leven een cruciale rol blijkt te hebben vervuld.
Tonio vormt de neerslag van die zoektocht. Een nauwgezette reconstructie van een jongensleven en een radeloze queeste naar zin en betekenis.
‘Ik heb zijn naam nooit vaker geroepen dan in de krap vier maanden die verstreken zijn sinds Zwarte Pinksterdag.’

Kinderen krijgen (biologisch/adoptief of als pleegouder) is één van de meest ingrijpende ervaringen in een mensenleven: er is niks anders dat je meer bindt aan het leven zelf, en de band is voor altijd (zolang je zelf leeft); de band is zelfs sterker en permanenter dan de ‘gewone’ liefdesband tussen man en vrouw (of man en man, of vrouw en vrouw, enz). Het paradoxale nu is dat die intense band gedurende het opvoedingsproces geleidelijk losser wordt: als baby en klein kind valt hun leven bijna volledig samen met het jouwe als ouder, je beleeft alles mee, zowel de lusten als de lasten in een intense wisselwerking die doorgaans één van de prachtigste ervaringen is die je als mens kan meemaken; maar geleidelijk scheurt het kind zich los van jou, bouwt het een eigen belevingswereld uit, gaat ook op zijn/haar manier kijken naar de wereld en ook naar jou; het neemt ten dele zelfs afstand van jou en gaat zijn eigen weg, zeker vanaf de tienerjaren; en dat is normaal en zelfs gezond.

Maar … als ouder is dat lastig, het is een voortdurende worsteling met toch nog geleiden en begeleiden (vertrouwen geven en grenzen stellen) en loslaten; dat loslaten is een inherent onderdeel van het opvoedingsproces maar het is verdorie moeilijk, want net dat wat je het meest bindt aan het leven, gaat zijn eigen gang en je moet het laten gaan; het is alsof een stuk van jezelf (zowel fysiek als mentaal) zich afscheurt als een planeet of een maan die de zwaartekrachtband doorknipt en zijn eigen weg door het zonnestelsel gaat (en af en toe weer voorbij komt flitsen). Het lugubere aspect is dat dit moeilijke proces van loslaten eigenlijk een vroege oefening is in het loslaten van je eigen leven, en dus met het vrede nemen met de dood, met je eigen eindigheid. Dat is even slikken.

Mijn excuses voor de wat morbide strekking van mijn theorie. Ik heb de zaken wellicht wat scherper gesteld dan de reële praktijk, maar – zoals je wellicht al geraden had – gaat het terug op mijn persoonlijke beleving van het ouderschap: samen met mijn vrouw heb ik 4 kinderen grootgebracht en het loslaten was voor mij absoluut één van de moeilijkste ervaringen van mijn leven (en dan moet ik er voor alle duidelijkheid aan toevoegen dat de band tussen ons en onze kinderen nog altijd erg goed is, en we erg trots zijn op het parcours dat onze kinderen gaan). Maar voor mezelf, heb ik dat loslatingsproces beter kunnen plaatsen en dus aanvaarden, door het te verbinden met het perspectief van mijn eigen eindigheid: het leven omarmen, is ook de beperking ervan aanvaarden, erkennen dat er een einde aan kan komen en dat je het dus ooit moet loslaten. Die visie heeft me een vorm van mentale rust gegeven (niet dat ik daar nu zo op gefixeerd ben).

Maar dan is er dit boek. Dat gaat niet over je eigen eindigheid als ouder, maar over de eindigheid van je kind zelf. Er moet niks zo erg zijn als je kind verliezen in de fleur van zijn jonge leven, nog voor het al zijn talenten en dromen heeft kunnen ontplooien en realiseren. Dit is wat de Nederlandse schrijver A.F.Th. Van der Heijden en zijn vrouw Mirjam is overkomen met hun 21-jarige zoon Tonio, die om het leven kwam bij een aanrijding. Het lijvige boek is een beschrijving van de verschillende stadia van het rouwproces die A.F.Th. en Mirjam zijn doorgegaan vanaf de melding van het ongeval tot ze drie maanden later voldoende moed hadden om de plaats van het ongeval zelf te bezoeken en de camerabeelden van het ongeval te bekijken. Het is hartverscheurend, uiteraard, het doet bijna lijfelijk pijn om het mee te beleven. En zoals dat gaat bij de verwerking van een trauma, focust de schrijver op de wervelwind aan rationele en irrationele gevoelens die door hem heengaan van opgejaagdheid, nervositeit, opstandigheid, woede, schuldgevoel en zelfs schaamte.

Maar de roman biedt meer, zoals de ondertitel zelf aangeeft: het is een requiem-roman, een terugblik op en een hulde aan een leven dat in de knop gebroken is. Wat mij daarbij bijzonder opviel (in het licht van de theorie die ik hiervoor schetste) is dat ook de auteur geregeld focust op dat proces van loslaten. Voortdurend reikt A.F.Th. fragmenten aan van zijn omgang met Tonio, als baby, peuter, kleuter, tiener en vroeg-volwassene, met alles wat daarbij hoort aan vallen en opstaan, aan bescherming en bezorgdheid, aan liefde en frictie, en dus ook het hele proces van loslaten, waar ook A.F.Th. het duidelijk moeilijk mee had. In dit geval gaat dat loslaten dan niet alleen over het pedagogische proces, maar ook met het ‘definitieve loslaten’. In een prachtige passage tegen het einde van het boek aan verwoordt Van der Heijden het op een unieke manier aan zijn vrouw: laat de rouw zijn gang gaan, laat de pijn voortduren, want zolang die pijn er is, leeft Tonio voort, leeft hij nog altijd in ons, zijn we hem nog niet helemaal kwijt. Voor een oppervlakkige buitenstaander kan dat een vorm van masochisme lijken, maar wie ooit rouw aan den lijve heeft ondervonden, weet hoe reëel en waardevol deze manier van kijken naar de pijn en het lijden is.

Sommige lezers zijn geschokt door de gênante introspectie die A.F.Th. biedt op zijn rouwproces, met zijn grote en zijn kleine kantjes, de verslaving aan alcohol en pijnstillers inbegrepen. Ik begrijp dat. Deze vorm van narcisme en het uitvergroten van de soms gore aspecten van het eigen leven waren elementen die ik minder kon waarderen in vroegere boeken van hem. Maar hier is het allemaal op zijn plaats: het is het leven zoals het is, in al zijn kleine ellendigheid. En ik weet natuurlijk ook wel dat ondanks het dagboek-aspect van dit requiemboek, dit verhaal tot op zekere hoogte nog altijd een narratief is, in literair-theoretische zin van het woord, een constructie dus, maar ik ben er zeker van dat de auteur zo waarheidsgetrouw mogelijk zijn beleving en die van zijn vrouw heeft weergegeven.

Tenslotte toch nog 2 aspecten die de grootsheid van deze roman uitmaken. In de eerste plaats de ontroerende manier waarop de innige band tussen A.F.Th. en zijn vrouw Mirjam wordt beschreven: hun samen-meanderen en samen-drijven door wat wellicht de moeilijkste periode van hun leven moet zijn; én – dat tekent het realisme van dit verhaal – ook de erkenning dat ze geregeld niet op hetzelfde rouwritme zitten en elkaar toch moeten vinden daarin. Prachtig.

En dan de literaire kwaliteit: de gargantuaanse inslag van de vorige romans van Van der Heijden stuitte me vroeger wel eens voor de borst, en misschien zou dit boek ook wel met 150-200 pagina’s minder gekund hebben, maar het literaire niveau van de meeste passages is zo hoog dat dit er niet toe doet. Integendeel: rouw heeft een aspect van tijdeloosheid dat er juist om vraagt om de rauwheid en onwezenlijkheid ervan over zoveel mogelijk pagina’s uit te smeren. Het is een kwestie van respect om dat te aanvaarden. Uit eerbetoon aan een te vroeg afgebroken leven. ( )

A.F. TH. van der Heijden, de Nederlandse schrijver waar ik ondanks dat ik lyrisch was over zijn Het Leven Uit Een Dag, altijd van denk dat zijn schrijfsels niets voor mij zijn. Dat heeft hoogstwaarschijnlijk te maken met dat ik als begin twintiger geworsteld heb met een uit de reeks De Tandeloze Tijd en die worsteling nooit meer te boven ben gekomen. Waarom ben ik dan toch Tonio gaan lezen? Uit puur sensatiezucht? Misschien wel. Het verliezen van een eigen kind heeft iets onmogelijks in zich. Iets dat niet kan bestaan omdat het niet hoort zoals ik de wereld zie. Het erover lezen heeft dit alleen nog maar onbegrijpelijker gemaakt. Ik heb al niet zo'n hoge pet op van het menselijk bestaan maar als dan ook nog zo iets stompzinnig als het sterven van een zoon door een idioot verkeersongeluk twee ouders voor de rest van hun leven in diep ongeluk doet duikelen, dan blijft er niet meer zoveel over. Dat verdriet is zo immens dat het vanuit biologisch opzicht niet meer logisch is. Waar leef je dan immers nog voor?

Interessant. Ik dacht hier iets te gaan schrijven over dat het boek een uitschreeuw is van een rouwende vader waar niet zo gelet is op de literaire waarde van het stuk omdat de inhoud te heftig is om daar nog kritiek op te kunnen hebben. Dat het wellicht wel wat te persoonlijk is. Dat het voor boekverkopers commercieel interessant is om dit verdriet van een bekende schrijver te verkopen. En meer van dit soort afstandelijke analytische opmerkingen. Maar opeens heb ik daar helemaal geen zin meer in.

Tijdens het lezen zijn mijn eigen doden, zoals mijn ouders, een klasgenootje op de middelbare school, een collega, regelmatig in mijn gedachten langs komen wandelen. Misschien dat de schrijfstijl mij niet helemaal ligt, maar de voortdurende onderliggende emotie is zo voelbaar dat het regelmatig mijn eigen gevoelens en gedachten aansprak. Dus in plaats van dat het me naar een ander liet kijken, richtte het zich op mijzelf zonder mij rechtstreeks aan te spreken. Het boek geeft weer hoe een mens in zijn leven volledig uit het lood geslagen kan worden en daarin alleen achterblijft. Zoals we allemaal altijd alleen zijn, alleen dan wordt het nog duidelijker. En dat vind ik mooi. ( )