Het vroege christendom was een proletarische beweging. De eerste christenen behoorden tot de onderkant van de maatschappij. De aantrekkingskracht van het christendom school dan ook in zijn boodschap van bevrijding en gelijkheid van alle mensen voor God. Zo ongeveer meende ik, was de gangbare theorie over de vroege christelijke kerk.

JAN GREVEN24 november 1998, 0:00
Ik denk daar thans anders over en dat komt door het boek dat de Amerikaanse socioloog Rodney Stark schreef over de eerste eeuwen van het christendom. Mijn ideeën over het vroege christendom waren meer, zo heb ik me gerealiseerd, gebaseerd op theologische, dan op demografische en sociologische argumenten.

Toen Stark zich begon te verdiepen in de vroege kerk, las hij over een nieuwe visie, die het christendom niet zag als een proletarische beweging, maar als een beweging van bevoorrechten. Hij vond dat meteen een logische gedachte. Cultus-bewegingen, zo wist hij uit zijn sociologisch onderzoek, zijn altijd bewegingen van bevoorrechten.

Die cultus-bewegingen onderscheidt hij van sekte-bewegingen. Laatstgenoemden ontstaan door splitsing binnen een bestaande religieuze groepering doordat 'mensen die een meer bovenaardse versie van het geloof voorstaan, zich afscheiden om het geloof terug te voeren naar een hogere spanningsgraad met de omgeving'. Sociologisch onderzoek toont aan dat degenen die zich tot dat soort 'sekte-bewegingen' aangetrokken voelen, afkomstig zijn uit de lagere sociale klasses.

Toen ik de hierboven geciteerde zin met die 'hogere spanningsgraad met de omgeving' las, moest ik, al was dat zeker geen sekte, toch aan de Afscheiding van 1834 denken. Een groep scheidde zich af, omdat ze vond dat de hervormde kerk zich te zeer door de tijdgeest liet bepalen. Theologisch zowel als ethisch wensten de afgescheidenen daartegenover 'een hogere spanningsgraad met de omgeving'. Die afgescheidenen van 1834 waren inderdaad in meerderheid eenvoudige mensen. Net zo 'klein' als een halve eeuw later de 'kleine luyden' van Abram Kuyper.

In tegenstelling tot sekte-bewegingen blijven cultus-bewegingen niet binnen de cirkel van de oorspronkelijke godsdienst, maar bieden gloednieuwe religie. Daardoor zijn die bewegingen het aantrekkelijkst voor degenen die toch al geen ankerplaats meer hebben in de traditionele religie.

Alleen gepriviligeerden, zeg maar welstandige intellectuelen, hebben het overzicht en de wereldwijsheid om te begrijpen dat zo'n nieuwe religie behoeftes aan religieuze zingeving bevredigt waartoe de traditionele godsdienst niet meer in staat is.

Zo althans is het vandaag de dag. Als je de statistiek van nieuwe religies als New Age, Scientology, maar ook indertijd de beweging rond de 'Baghwan' bekijkt, zie je onder de volgelingen een opmerkelijk hoog percentage academici. Veel hoger dan bijvoorbeeld bij de gevestigde kerken.

Zou de sociologische theorie, dat cultus-bewegingen het eerst aanslaan bij maatschappelijk gepriviligieerden alleen voor onze tijd opgaan en niet ook gelden in de eerste eeuwen in het Romeinse rijk?

Nee, zegt Stark, in die tijd had het heidendom zijn intellectuele aantrekkingskracht verloren. De goden waren en bleven wispelturige wezens, waar geen staat op te maken viel. En daar kwam ineens dat nieuwe geloof, dat predikte dat God zich wel degelijk wat aantrok van de wijze waarop de mensen leefden: God heeft degene lief, die Hem liefheeft.

Het moet vooral de intellectuele bovenlaag geweest zijn, die doorzien heeft, dat hier een nieuw religieus antwoord werd gegeven op een probleem waar het Grieks-Romeinse heidendom geen antwoord op gaf: de verbinding tussen menselijke deugdzaamheid en de gunst van de goden. Vandaar dat de vroege kerk een beweging van gepriviligieerden, rijken, en niet van armen was.

Ook op de positie van vrouwen in de vroeg-christelijke kerk werpt Stark een, voor mij, nieuw licht. Voor de eerste christenen waren abortus en kindermoord absoluut taboe. Dit in tegenstelling tot de Grieks-Romeinse wereld (waarin een zoon oneindig veel meer waard was dan een dochter), waar beide praktijken zo veelvuldig voorkwamen dat ze daar zorgden voor bevolkingsachteruitgang en mannen-overschot. Door het verbod op abortus en het te vondeling leggen van meisjesbaby's was van zo'n bevolkingsachteruitgang in de christelijke kerk geen sprake. Bovendien leert de sociologische theorie volgens Stark, dat de positie van vrouwen altijd beter is, wanneer het aantal vrouwen even groot is als of groter dan het aantal mannen. Omgekeerd blijkt de positie van vrouwen het zwakst in culturen waar vrouwen 'schaars' zijn, waar het percentage mannen hoger is dan het percentage vrouwen.

In de christelijke kerk werd niet met 'gender gemanipuleerd', was het percentage vrouwen daardoor hoger, en waren vrouwen meer in tel. Heel anders dus dan de ook wel eens verkondigde theorie, die wil dat de vrouwen na een veelbelovend begin al direct in de christelijke kerk gedomineerd, om niet te zeggen gekoeioneerd werden door een autoritaire mannelijke clerus.

Ik heb voor Starks boek aardig wat gelezen over de vroeg-christelijke kerk, maar over de opvattingen over abortus en kindermoord nog nooit. Laat staan over de invloed die dat had op de positie van de vrouw.

Daarom, en om andere nieuwe dingen die ik las, vond ik het een heerlijk boek om te lezen. ( )