Heel interessant boek over de grootvader van Hella en Sandra, die in 1932 een sigarenfabriek kocht in Döbeln, toen Duitsland, later DDR, nu Duitsland, waar zeer veel om te doen is geweest, terwijl in de familie na de oorlog daarover volstrekt niet werd gesproken. Goed opgezet, vond ik, met aan begin en eind de aanleiding, een bericht in het NIW over mogelijke erfgenamen die zich konden melden, aan het eind het resultaat, Verder eerst een inleiding over de houding van de 2 nichtjes tegenover opa Isay: Hella verafgoodde hem, maar Sandra (5 jaar jonger) stond er veel verder af vanwege een conflict tusseen de ene vader/broer en opa waardoor men niet meer on speaking terms was. Het verslag van de wederwaardigheden met de fabriek is min of meer chronologisch, waardoor ook de visies van de dames bijgesteld worden. Er blijken in Döbeln en elders reusachtige hoeveelheden archiefmateriaal voorhanden. Deze Deutsche Zigarrenwerke was de modernste sigarenfabriek van Duitsland of misschien Europa, met Amerikaanse machines, gekocht en gedreven door opa Isay, een Russische (uit nu Pools gebied) Jood genaturaliseerd tot Nederlander en getrouwd met een Nederlands Joods meisje (met Poolse, geïntegreerde ouders). Er gaan 6 jaar van voortdurende problemen, pesterijen, processen, dreigementen voorbij, na 1933 is Hitler aan de macht, pijlsnel treedt de nieuwe orde in, NSDAP-leden zwaaien overal de scepter, later ook keiharde nazi's, de arisering van Joodse bedrijven gaat snel. Daarnaast doen de concurrenten sigarenfabrieken hun uiterste best om de DZW te sluiten, over te nemen, het werken onmogelijk te maken, en lobbyen tot hoog in Berlijn. Maar Isay vecht aan een stuk door terug, en wint vaak, zelfs tijdens de Kristallnacht van 1938 is Isay in Dresden / Döbeln om zijn proces te voeren! Hij zit een tijd in de gevangenis, wordt vooral dankzij zijn Nederlandse paspoort bevrijd met veel hulp van consul Johan Steenbergen, maar uiteindelijk pikt de Deutsche Bank de fabriek in en verkoopt hem met enorme winst aan een concurrent uit Westfalen. Ironisch genoeg gaat Isay te gronde door toedoen van 2 Joden, de ene juist de man van wie hij de fabriek heeft gekocht, oplichter Krenter, en diens zaakwaarnemer. Vooral boeiend is de vraag: waarom kocht hij die fabriek? waarom bleef hij vechten tegen de bierkaai voor zijn recht, waarom boog hij daartoe mee met nazistisch taalgebruik, winterhulp enzovoorts. En daarnaast: hoe is het mogelijk dat hij zoveel jaar beschermd werd, vaak het recht inderdaad zijn loop had, ook voor een Jood en ook uit handen van NSDAP-ers. Antwoord op vraag 1: uiteindelijk omdat Isay zich vooral Duitser voelde. daar was hij op zijn 18e heengegaan, Duits was zijn normale taal, hij had verreweg het liefst zijn vrouw en kinderen meegenomen nar Duitsland (die niet wilden) en was daar haast vaker dan thuis in Amsterdam. En ook had hij al zijn kapitaal daar in 1929 belegd en kon daar niet aankomen buiten Duitsland vanwege deviezenregels, Op vraag 2: omdat de nieuwe orde wel was ingegaan maar veel ambtenaren en bestuurders de oude regels en wetten keurig toepasten. Daarnaast omdat ze ook 650 mensen aan het werk wilden houden in Döbeln, pragmatisch, in een goed draaiende fabriek met goede leiding, al was dat dan ook een Jood. Vooral de voorbeelden van Isay's verzet en die van zijn aanpak door de bestuurderen vond ik erg boeiend. De nazi Saupe is een schoft, maar steunt Isay. "Je kunt nog zoveel gelezen hebben over de nazi's, je maakt je er toch geen voorstelling van hoe ze waren in de alledaagse praktijk in een doorsnee stadje. De nazi's zijn niet ineens beter dan we dachten, maar wat we zien zijn nazi's die pragmatisch besturen en voor wie het economisch profijt de doorslag geeft, niet de leer" (p. 179). ( )