Het meest opvallende aan deze trilogie is het proustiaanse gehalte van de schrijfstijl, met eindeloze, meanderende zinnen, die meestal de koortsige gedachtestroom van hoofdpersonage Jaime Deza uitdrukt, maar dikwijls ook die van de mensen die met hem spreken: Sir Peter Wheeler, Bertrand Tupra, Perez Nuix. Die stijl, die dikwijls op het randje van het overdrevene balanceert (en heel af en toe er ook over gaat, zelfs iets te wordy wordt), is betoverend, wordt een waarde op zich. Vooral omdat ze verbonden is met een manier van kijken en beschrijven, van analyseren en nadenken: je kan die omschrijven als “omtrekkend”, rond de dingen heen gaand, maar ze is wel heel precies, met voortdurende associaties, telkens naar de ruimere menselijke context verwijzend, en niet te beroerd om zichzelf te preciseren en als het moet zelfs te corrigeren. Ik betrapte me er in de dagen na het lezen van deze romans op af en toe zelf deze methode toe te passen; met slechts pover resultaat vrees ik, want mijn brein werkt anders dan dat van Deza. Bij nader inzien blijkt de hele roman, de drie delen samen, bijna alleen uit dit soort beschrijvingen en redeneringen te bestaan: er zijn slechts enkele actiescenes, maar die zijn dan wel memorabel door hun intensiteit (vooral de gewelddadige scene in het gehandicaptentoilet in deel 2).
De grote krachttoer van Marias is om met zo’n onmogelijke uitgesponnen stijl en nauwelijks actie een verhaal toch spannend te houden. Hij gebruikt daarvoor verschillende middelen. In de eerste plaats is het verhaal gesitueerd in het spionage milieu, wat al een mysterieus cachet geeft op zich, vooral omdat heel wat essentiële informatie (hoe heet de geheime dienst van Wheeler en Tupra?, wat is hun doel eigenlijk?, ...) achter gehouden wordt. Ook in de observaties van Deza wordt de lezer voortdurend op zijn honger gehouden, voortdurend geconfronteerd met vragen waarop geen antwoord te vinden is; en slechts heel geleidelijk aan geeft Marias kleine elementen, zonder ooit het gehele plaatje te tonen. Meesterlijk.
Toch is de leeservaring bij elk van de 3 delen verschillend: in het eerste was de verrassing over de stijl en de aanpak van Marias het grootst, en dus de leeservaring ronduit verrukkelijk; bij het tweede deel was er aanvankelijk een gevoel van gewenning, en dus teleurgestelde verwachting, maar de actiescene in het gehandicaptentoilet is er wel eentje dat onmogelijk uit het brein te bannen is; en in het derde deel zien we onze ‘held’ eindelijk in actie en worden bepaalde verhaallijnen uitgeklaard.
Maar waar gaan deze boeken nu eigenlijk over? De aangeraakte thema’s zijn eindeloos, diverse aspecten van het menszijn komen aan bod in soms paginalange overdenkingen van Deza en zijn gespreksgenoten. Maar twee lijken me echt centraal te staan.
Het eerste vloeit voort uit de titel van deze trilogie, “Jouw gezicht morgen”: het gaat om de voorspelbaarheid van gedrag en karakter; het is eigenlijk datgene waar Jaime voor gerekruteerd wordt door de Britse geheime dienst, waar hij zo sterk in zou zijn, namelijk mensen observeren en er hun fundamentele karaktertrekken uithalen zodat ook hun toekomstig gedrag voorspelbaar is; daar hoort deze kanttekening bij dat, ondanks de lof die zijn oversten hem toezwaaien, Jaime niks anders doet dan zijn eigen inschattingen in twijfel trekken en ook vaststellen dat hij het gedrag van de mensen die hem het meest nabij staan (in de eerste plaats Luisa, maar ook en vooral zijn baas Tupra) absoluut onvoorspelbaar is. Een tweede centrale thema is volgens mij ook het ethische en dan vooral de door Tupra herhaaldelijk gestelde vraag hoe het komt dat we vinden dat gratuit geweld, en geweld tout court, ontoelaatbaar is; Tupra toont duidelijk aan dat in de echte wereld er absoluut geen morele wetten bestaan en dat gewoonweg alles toelaatbaar is, in functie van het hogere doel dat een mens zich stelt; Jaime verzet zich daar instinctief tegen en na lang worstelen komt hij spontaan met de tegenwerping dat een mens die zo’n gewelddadig gedrag stelt toch onmogelijk met zichzelf kan blijven leven; wat volgt, is een beetje de weerlegging van die these, maar het is spijtig dat Marias dit thema wat in het midden laat en niet verder uitwerkt op het einde van zijn 3de deel. Dus als je het mij vraagt draait “Jouw gezicht morgen” in essentie om kijken, mensen inschatten en voorspellen, en om het dubieus ethisch karakter van onze handelingen. Je moet het maar durven om dit aan te snijden in een roman.
Samengevat: deze boeken lezen is een prachtige proustiaanse ervaring die we iedereen kunnen aanbevelen. En ook expliciete bewondering voor de vertaalster!
(Ik las de 3 delen van deze roman telkens apart, met enkele maanden tussen; je vindt de bespreking van de aparte delen onder hun eigen titel) ( )