Ich habe gerade erst angefangen mit diesem Buch, aber bereits die ersten Seiten schockieren mich mit ihrer Aktualität. Ich denke zum Beispiel an Zehntausende, die Seite an Seite mit Rechten gegen die Corona-Beschränkungen demonstrieren und jegliche Vernunft vermissen lassen. Ich denke an Trump und seine Anhänger, heil- und haltlose Behauptungen überall.
„Von falschen Heilanden erwartet das Volk Rettung, nicht von eigener Erkenntnis, eigener Arbeit, eigener Verantwortung. Es jubelt über die Fesseln, die es auf Geheiß der Diktatoren sich schmiedet, für ein Linsengericht von leerem Gepränge verkauft es seine Freiheit und opfert die Vernunft.
Denn das Volk ist müde der Vernunft, müde des Denkens und Nachdenkens, was hat denn, fragt es, die Vernunft geschaffen in den letzten Jahren, was halfen uns Einsichten und Erkenntnisse? Und es glaubt den Verächtern des Geistes, die lehren, dass die Vernunft den Willen lähme, die seelischen Wurzeln zersetze, das gesellschaftliche Fundament zerstöre, dass alle Not, soziale und private, ihr Werk sei.“
--
Nun habe ich das Buch fertig gelesen. Vielleicht ist die menschliche Willkür und Grausamkeit gleich geblieben, auch die menschliche Dummheit, aber wenn ich die Geschehnisse um die Räterepublik in München lese, denke ich doch, dass sich zumindest in Deutschland vieles zum Positiven gewandt hat. Wir haben doch zum Glück mittlerweile eine stabile Demokratie - trotz allem. Aber Tollers Buch ist Mahnung und Warnung, denn nicht einmal 100 Jahre ist es her, dass in Deutschland Willkür und Grausamkeit regiert haben. ( )

Een jeugd in Duitsland begint met Tollers geboorte in 1893 in een goedburgerlijk Joods milieu en eindigt met zijn vrijlating in 1924 uit de gevangenis, waar hij vijf jaar vestingstraf uitzat vanwege zijn vooraanstaande rol in de slecht voorbereide Duitse revolutie en de Beierse Radenrepubliek. In een meesterlijk sobere stijl schildert Toller het isolement door zijn jood-zijn in de Pruisische provincie Posen, zijn studietijd in Grenoble en zijn aanvankelijke enthousiasme voor deelname aan de Eerste Wereldoorlog. Maar in de loopgraven realiseert hij zich al gauw dat wat een heroische strijd leek, in feite niet veel meer is dan een bloedige broedermoord tussen Duitse en Franse soldaten. Als overtuigd pacifist teruggekeerd uit de oorlog is zijn teleurstelling groot als blijkt dat de burgerlijke leiders niet in staat zijn om de teruggekeerde Duitse jeugd naar een perspectiefvolle toekomst te leiden en raakt hij tegen wil en dank betrokken bij de revolutionaire arbeidersbeweging. In 1918 wordt hij voorzitter van de Onafhankelijk Socialistische Partij in München en neemt hij een leidende rol op zich in de Beierse Radenrepubliek, waarvoor hij in 1919 tot vijf jaar gevangenisstraf wordt veroordeeld.

Een jeugd in Duitsland verscheen in 1933, het jaar van de Machtübernahme door de nazi’s. In een vlammend voorwoord - geschreven op de dag dat zijn boeken in Duitsland verbrand werden - roept Toller zijn voormalige medestrijders niet alleen op om de lessen te trekken uit de nederlaag van het socialisme, maar ook en vooral om niet te zwijgen en te blijven strijden tegen de aan de macht gekomen barbarij. Het centrale thema in deze meeslepende herinneringen is de tegenstelling tussen humane doelen en inhumane middelen, tussen revolutionair gewelddadig handelen en het tot stand brengen van een vreedzame, socialistische maatschappij. Niemand heeft zo eerlijk zijn eigen falen en de tekortkomingen van de revolutionaire beweging beschreven als Ernst Toller.

Een jeugd in Duitsland verschijnt opnieuw bij Uitgeverij Schokland in een geannoteerde uitgave en een nieuwe, tekstgetrouwe vertaling van John Luteijs. Het nawoord is geschreven door Ewout van der Knaap, hoofddocent Duitse letterkunde aan de Universiteit Utrecht.

Als er iets tot het absolute tegendeel van vrijblijvende, badinerende literatuur kan gerekend worden, dan zijn het wel de politiek stevig geëngageerde boeken van Ernst Toller en Pjotr Kropotkin, twee auteurs die elk hun politieke en revolutionaire autobiografie schreven, twee boeken die tot op vandaag in de reeks 'kritische klassieken' van de uitgeverij Schokland nog steeds hun weg naar de lezer vinden.

De stijl die Toller in zijn memoires hanteert is weinig langoureus maar daarentegen bewust spaarzaam gecomponeerd, en straalt een expressionistische wilskracht en vastberadenheid uit om de lezer ten allen prijze van zijn zaak te overtuigen. Zijn jeugd begon in Samotschin an der Netze, een Pruisisch stadje in het toenmalige Duitse Rijk, een flink stuk ten noorden van het huidige Poznan (Posen). Vooreerst vertelt hij ons beknopt over zijn nogal prozaïsche kinderjaren als Jood in een relatief gegoed milieu (zijn ouders bezaten een kruidenierszaak), om dan snel over te schakelen naar zijn 'Bildungszeit' tijdens zijn gymnastentijd, en zijn onbekommerde en vrolijke 'Wanderjahre' tijdens zijn verblijf aan de universiteit van Grenoble. Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog heerste bij velen een hooggestemd idealisme dat de komende gebeurtenissen van beslissende invloed zouden zijn voor het ontstaan van een langverwachte symbiose tussen 'Geist und Macht' in Duitsland. Zo ook bij Toller. Hij meldde zich overhaast als oorlogsvrijwilliger in het eerste het beste recruteringscentrum dat zich aandiende op zijn weg terug van Grenoble naar de Heimat. Na de gigantisch naïeve ouverture van eclatant patriottisme bij alle partijen in de zomer van 1914 kwam spoedig de ontnuchtering en het gevoel van gruwen en vervloeken die de 'Dauerkrieg' teweeg bracht. Bij Toller resulteerde dit in een pacifistisch smachten naar verlossing uit de hel van modder en staal en de onbuigzame wil om zo, door gestaag aan een andere en nieuwe maatschappelijke structuur te timmeren (het liefst van socialistische signatuur), de macht van ijzervreters zoals Ludendorff c.s. voorgoed te breken.

In 1916 werd Ernst Toller afgekeurd voor de dienst en schreef zich in als student aan de universiteit van München. Hij studeerde er rechten en volgde tegelijkertijd allerhande colleges kunst- en literatuurgeschiedenis. Wat men niet lezen kan in deze memoires, maar wel aan bod komt in Frits Botermans encyclopedische en zeer gedegen studie over ruim 200 jaar Duitse geestesaangelegenheden, ideologie en politiek ('Cultuur als macht. Cultuurgeschiedenis van Duitsland 1800-heden' - Uitgeverij De Arbeiderspers, 2013) is dat een zeventigtal mensen met naam en faam uit de culturele wereld, waaronder ook Ernst Toller, ergens in 1917 zich bij meerdere gelegenheden verzamelden op de burcht Lauenstein in Thüringen, om er van gedachten te wisselen over het vraagstuk 'Sinn und Aufgabe unserer Zeit', een soort brainstorming die een uitweg moest brengen voor de toen bijna uitzichtloze situatie. Wat een idealistische start kende gaf al gauw aanleiding tot een hopeloos geruzie tussen de congressanten over de te volgen politieke koers in het zieltogende keizerrijk dat uiteindelijk een politieke tijdbom bleek te zijn die reeds lang voor de Eerste Wereldoorlog op scherp was gesteld. De illustere congressant Maurerbrecher, ooit een vrijzinnig socialist, rechtvaardigde zelfs het gruwen op het slagveld en het lijden van de natie door te stellen dat in de bereidheid tot strijd de levende God zich openbaarde en dat door de beproevingen van het Duitse volk Godsgenade werd afgedwongen...Als men dit met eenentwintigeeuwse ogen leest dan fronst men toch wel even de wenkbrauwen over zoveel misplaatst pathos.

Maar goed...In het uiterst volatiele klimaat na 11 november 1918 werd Toller revolutionair actief in de Münchense Radenrepubliek; gematigd en klein-links waren verdeeld over drie partijen: SPD, USDP en communisten, die in een wisselende coalitie elkaar hielpen en bestreden om in een uiteindelijk te zwak en te regionaal project een eensgezinde frontvorming tegen de reactionaire overmacht te kunnen vormen. Gezien zijn burgerlijke roots kan het beslist als opmerkelijk en idealistisch beschouwd worden dat Toller militeerde voor de klein-linkse zaak van de USDP.

Uiteindelijk, toen de teerlingen geworpen waren en de reactionairen met hun overmacht de putsch in hun voordeel beslecht hadden kwam Tollers revolutionaire activiteit, hij was voorzitter geweest van de Centrale Arbeiders- en Soldatenraad, hem op vijf jaar gevangenis te staan na een proces dat men vanuit hedendaagse normen gerust kan kwalificeren als onverholen klassejustitie. Maar ja, de scheiding der machten was toentertijd wel heel erg smal...Mederevolutionairen zoals Eugen Leviné en Gustav Landauer waren nog een erger lot beschoren, hun werd koudweg een kogel toegemeten. Er was zelfs een tussenkomst van Thomas Mann op het proces van Toller nodig. Mann onderhield een zekere literaire correspondentie met hem, en misschien heeft deze interventie de zwaarte van de strafmaat enigszins weten te lenigen.

Toller bestookt ons in dit boek voortdurend met een politiek en revolutionair discours dat de urgente politieke boodschap van zijn handelen moet schragen en verantwoorden, maar op het einde, vanaf pagina 192 werpt hij ons een hoop existentiële vragen voor de voeten en ontsluit hij ook zijn meer gevoelige, ja zelfs sentimentele kant voor de lezer. Deze laatste bladzijden lezen tevens als een indrukwekkende apologie voor zijn genomen beslissingen, een apologie die hij vanuit de gevangenis overdrachtelijk en met bevlogenheid richt aan het versplinterde linkse front van wat eens zijn medestanders waren. Met kaarslicht bleef hij 's nachts schrijven aan een paar politieke toneelstukken die uit de gevangenis werden gesmokkeld en overal in de grote steden werden opgevoerd. Het hoeft geen betoog dat deze stukken de nodige controverse en stampij uitlokten in de politiek uiterst gepolariseerde Weimarrepubliek.

De Amsterdamse uitgeverij Querido, een provisoire stal waar ook Heinrich en Klaus Mann na 1933 hun literatuur en bijgevolg hun politieke besognes kwijt konden, drukte deze memoires aanvankelijk af in twee oplages van samen 3000 exemplaren. Net op de dag dat Toller het voorwoord tot deze autobiografie schreef, werden zijn boeken in Duitsland massaal in het vuur gegooid.

Wie nu nog de romantische illusie koestert dat Duitse literatoren in het Exil een hecht blok vormden wordt in de bovenvermelde studie van Frits Boterman flink teruggefloten. Vanaf 1933 diende zich een versplinterde en harde diaspora aan voor de verdrevenen, een diaspora die voor de ziel van Ernst Toller te zwaar om dragen werd: hij verhing zich in hotel Mayflower in New York op 22 mei 1939, een datum die op vijf dagen na samenviel met het verpauperde, van alcohol doordrenkte einde in Parijs van die andere emblematische emigrant, Joseph Roth. Overigens, Toller en Roth waren jeugdvrienden, en hebben elkaar voor het laatst ontmoet tijdens die iconische exilantenzomer in Oostende 1936, waar Mark Schaevers een mooi en hoogst informatief boekje over schreef. Een film die goed het verscheurde emigrantengevoel weergeeft waaronder menige verdwaalde Duitser zwaar gebukt ging, is de tweede episode in de trilogie 'Wohin und zurück', nl. 'Santa Fé' van Axel Corti. ( )