Uitgeverij Van Gennep blijft de ene vergeten klassieker na de andere de wereld insturen, keer op keer in beeldige uitgaves en uitmuntende vertalingen. Een opmerkelijk elan dat we niet genoeg kunnen bejubelen en waarvan we alleen maar durven hopen dat het wordt bestendigd. Ook De reizigers op de imperiaal van Louis Aragon, een grootse roman over de morele val van een verdorven individualist, heeft weer heel wat te bieden.

Zoals Aragon (1987-1982) breedvoerig uit de doeken doet in zijn voorwoord is de plot van De reizigers op de imperiaal gedeeltelijk geïnspireerd op de bizarre levensloop van zijn grootvader, een globetrottende avonturier en rokkenjagende gokverslaafde. Aragon was een buitenechtelijk kind en groeide op in de waan dat hij geadopteerd was. Zijn moeder ging door voor zijn pleegzuster, zijn vader voor zijn peter. Het was pas op zijn negentiende, toen Aragon naar het front trok, dat zijn moeder hem de ware toedracht uit de doeken deed. Dat zijn biologische vader hem nooit heeft erkend, had onvermijdelijk een grote invloed op Aragons werk.

Aragon is bij ons vooral gekend omwille van zijn surrealistisch werk, denk maar aan dé genrebepalende roman De boer van Parijs, meer dan vijftien jaar terug uitgebracht in Nederlandse vertaling bij de onvolprezen Historische Uitgeverij en overigens nog steeds verkrijgbaar. Dat hij ook sociaal-realistisch werk op zijn naam heeft staan is minder bekend.

Op het einde van de jaren 10 van de vorige eeuw stond Aragon mee aan de wieg van het dadaïsme, kort daarna, in 1924, was hij samen met André Breton en Philippe Soupault een van de grondleggers van de surrealistische beweging. In die periode leerde hij zijn latere echtgenote Elsa Triolet kennen (de jongere zus van Lili Brik, de eeuwige muze van Vladimir Majakovski) en stak in 1927 een communistische partijkaart op zak. Na een bezoek aan de Sovjetunie in 1930 ontwaakte Aragons politiek bewustzijn. De theoretiserende beperkingen van het surrealisme om de werkelijkheid te beschrijven waren hem meer en meer een doorn in het oog en hij brak in 1933 definitief met de beweging. Hetzelfde jaar nog startte Aragon met een gigantische, op het socialistisch realisme gestoelde romancyclus, Le monde réel, waarvan de delen los van elkaar te lezen zijn en waar hij pas in 1967 de laatste hand aan zou leggen. Het werd een alomvattend, caleidoscopisch fresco van de wankelende Franse maatschappij tussen 1889 en 1940, tegen de achtergrond van wat hij de “moderne Apocalyps” noemde: voor de eerste 3 delen was dat de Eerste Wereldoorlog, voor de overige, de Tweede Wereldoorlog. De reizigers op de imperiaal is het derde en wellicht bekendste deel van Le monde réel.

De reizigers op de imperiaal start met het ongebreideld optimisme van de wereldtentoonstelling van 1889 in Parijs, waar het hoofdpersonage Pierre Mercadier samen met zijn spilzieke vrouw Paulette voor het eerst de Eifeltoren aanschouwt. Mercadier is een gefrustreerde leraar geschiedenis, een uitgesproken individualist, met een passie voor het verzamelen van kunst en een uiteindelijk voor zijn gezin noodlottige speculatiedrang. Wanneer hij een enorm verlies lijdt door het kelderen van de aandelen in het Panama-kanaal, komt hij tot de constatatie dat zijn huwelijk niets meer voorstelt en de wereld alleen maar om geld draait. Halsoverkop haalt hij van de bank wat hem nog rest en laat zijn gezin in de steek. De nagelnieuwe, mondaine Mercadier (ongetwijfeld een van de minst sympathieke personages uit de wereldliteratuur) zwerft de wereld rond, van Monte Carlo over Venetië tot Egypte, fladderend van vrouw tot vrouw, zonder zich ook maar iets aan te trekken van de maatschappelijke turbulenties die zijn vaderland ondertussen grondig overhoop gooien (de Dreyfusaffaire, het groeiende antisemitisme, de economische crisis, om de belangrijkste te noemen). Het boek eindigt met de roemloze, bijna groteske dood van Mercadier, net voor de nakende uitbarsting van het ultieme fiasco, de Eerste Wereldoorlog. Deze zinderende apotheose maakt veel goed: hoewel het boek op magistrale wijze start, is Aragon bij wijlen té breedvoerig, té gretig om zijn boodschap over te brengen en zakt het verhaal hier en daar ineen, maar in de aanloop naar het einde van de roman toe, ruwweg de laatste 140 bladzijden, slaat de magie weer toe en toont hij zich opnieuw een meesterlijke verteller, die zich in een heuse wervelwind van noodlottige wendingen ontpopt tot de onverbiddelijke chroniqueur van het menselijk tekort.

Aragons boeiende roman werd opgenomen in de prestigieuze Pléiade-reeks en geldt nog steeds als een van de belangrijkste romans uit de Franse literatuur van de twintigste eeuw. Het is een breed uitgesmeerde aanklacht tegen een groeiend individualisme, à la Mercadier, een vlijmscherp J’accuse aan het adres van een toenemende politieke onverschilligheid en een woekerend gebrek aan gemeenschapszin: “Er zijn namelijk twee soorten mensen op aarde, zij die zoals de mensen op de imperiaal worden meegevoerd zonder dat ze enig benul hebben van de machine waarin ze zich bevinden, en de andere die op de hoogte zijn van het mechanisme van het monster, en die daaraan morrelen…”
Hoe actueel kan een klassieker zijn?
( )

De auteur (1897-1982) mag dan naam hebben gemaakt als dadaïst en surrealist, even terecht is het hem te rangschikken onder de coryfeeën van de traditionele Franse roman, zoals dit derde (zelfstandig leebare) deel uit de cyclus 'Le Monde réel' aantoont. Hoofdpersoon leraar Pierre Mercadier, cynische eenling, ontloopt verantwoordelijkheid en engagement, ervaart het bestaan als zinloos en beleeft de tumultueuze jaren tussen 1889 en 1914 (met brandhaarden her en der) als een jachtige reis naar het einde. Hij ontvlucht baan en gezin, doorkruist - als speler en speelbal - Frankrijk, Italië en Egypte, en ondergaat zijn morele en fysieke afgang. Rondom figureren tal van pregnante personages, landschappen en gebeurtenissen, gepresenteerd door de alwetende verteller, die zijn 'reizigers' behendig aanstuurt in beeldrijke, vloeiende stijl. Een complexe roman die een pessimistisch wereldbeeld schetst. Inhakend op het voorwoord van Aragon zelf gaat de vertaalster in haar nawoord nader in op diens persoonlijke leven, zijn grootvader als inspiratiebron en op de structuur van deze verreikende roman, versie 1965.

Het boek voor de helft gelezen. Er wordt veel te veel op futiliteiten ingegaan. Jammer.

Prenant voyage à l'époque de nos grands-grands parents ( )