Aan het begin van zijn Lof der godloosheid heeft Fernando Savater zich op een bankje genesteld in een Londens park, in de schaduw van het beeld van Bertrand Russell, beroemd filosoof en verklaard atheïst. Als hij vervolgens zijn bewondering voor Russell belijdt, komt de vrees op dat we hier opnieuw te maken hebben met een ‘afrekening’ met het geloof, die op karikaturen is gebaseerd. Russell schreef ooit Waarom ik geen christen ben. Een boekje dat ik nog niet zo lang geleden aanschafte vanuit de gedachte dat zoiets eigenlijk niet in een theologische boekenkast mag ontbreken, maar een gedateerd en uiterst vervelend werkje blijkt te zijn. Met het gemak van de

Buste van Bertrand Russeel, Red Lion Square (Londen)Buste van Bertrand Russell, Red Lion Square (Londen)
niet-ingewijde definieert Russell het geloof op zijn eigen manier, om er vervolgens afstand van te nemen. Een werkwijze die door hedendaagse navolgers als Philipse is overgenomen. Dat het geloof Russell en zijn tijdgenoten in hun beleving van de seksualiteit heeft belemmerd, wat hij verschillende malen memoreert, is natuurlijk niet goed te praten. Het heeft kennelijk zoveel kwaad bloed gezet, dat er geen ruimte meer is voor een faire behandeling van het verschijnsel religie. Ik tenminste herken me er niet in.

Datzelfde geldt ook voor de manier waarop Savater over het geloof schrijft. Wie gelooft laat zijn verstand thuis en is bereid de meest irrationele zaken voor waar aan te nemen. Allemaal angst, volgens Savater (en Russell).
Nu kun je tot zijn verontschuldiging aanvoeren dat Savater opgegroeid is onder de dictatuur van Franco, in een uiterst verstikkend katholiek-reactionair klimaat. Je zou er ongelovig van worden, en dat is dan ook precies wat er is gebeurd. Maar mag je van een filosoof ook verwachten dat hij het vermogen heeft om over zijn eigen – toegegeven, donkere – schaduw heen te springen?

Een tweede open zenuw bij Savater blijkt de postmoderne filosofie bloot te leggen. Een containerbegrip, maar goed, het dient om aan te duiden dat in veel eigentijdse filosofische benaderingen het traditionele waarheidsbegrip wordt opgegeven of gerelativeerd. Er is niet één waarheid, overal en altijd geldig. Waarheid is een afspraak. Het hangt er maar van af welk perspectief je inneemt (een beetje kort door de bocht).
Daar moet Savater dus niets van hebben. De felheid waarmee hij zich daartegen verzet, roept vragen op, maar dat is meer iets voor de psychologie (of de pastor?) dan voor de filosoof. Waarom is het openhouden van de waarheidsvraag, waar het volgens mij in het postmoderne om te doen is – en dat is wat anders dan het eindeloos relativeren – eigenlijk zo bedreigend voor Savater?

Postmodern is onder andere, dat ieder zich postmodern kan noemen en in dat opzicht ben ik het dus ook. En ook als zodanig, herken ik me niet in de hier en daar wat boosaardige manier waarop Savater het postmoderne denken weergeeft. Dieptepunt is wel het uitgekauwde argument van de naderende Intercity die de ‘ontkenner van de waarheid’ wel eens zal laten voelen wat werkelijkheid is, als hij tenminste tussen de rails durft te gaan staan (p.28).

Savater richt zijn pijlen op de Italiaanse filosoof Gianni Vattimo, die zo’n jaar of tien geleden zijn Ik geloof dat ik geloof publiceerde dat een soort humanistisch christendom bepleit, waarin dogma’s zijn afgeschaft en de liefde regeert (een beetje kort door de bocht). Maar dat kan volgens Savater helemaal niet. “Als elk individu voor zichzelf mag uitmaken wat de kern van het christelijk geloof is – dus mag geloven in wat hij zelf wil en niet moet geloven (…) – blijft er geen religie over maar een zooitje. Men kan nu eenmaal geen gelovige zijn zonder de tol te betalen van de onderwerping aan dogmatische restricties op het gebied van het geloof!” (p.113). Je kunt best kritische kanttekeningen plaatsen bij de positie van Vattimo. Maar dit klinkt alsof Vattimo wordt gekapitteld omdat Savater anders het overzicht kwijt is. Een staaltje oratorische dwingelandij, precies dat wat hij kerk en geloof verwijt!

Een teleurstellend boek dus?
Net als je dat denkt, beland je in het zevende (!?) hoofdstuk opeens in een andere wereld waarin, voor mijn gevoel althans, een andere toon wordt aangeslagen. Hij spreekt hier over kunst, over het sacrale, over de onvervangbare waarde van de menselijke cultuur. “Het sacrale heeft waarde maar geen nut. Daarmee ontsnapt het aan het moderne wereldbeeld waarin alles een prijs en een functie heeft. In dit technisch-wetenschappelijke perspectief wordt de betekenis van iets bepaald aan de hand van de bruikbaarheid of winstgevendheid ervan. Zaken zijn minder of meer belangrijk op een schaal die loopt van schaarste tot overvloed, van bevredigde begeerte tot ironische trivialiteit. In dit waardespectrum is het sacrale een paradox, omdat het tegelijkertijd belangrijk en onnuttig is, en onmisbaar maar niet profijtelijk” (p.167). Daar kun je alleen maar ja en amen opzeggen.

Het sacrale wordt door Savater op een rationele manier ingevuld. Hij streeft een heiligheid zonder religie na. Hij meent dat de bronnen van onze humaniteit in de mens zelf gevonden kunnen worden.
Op zijn eigen manier komt hij daarbij volgens mij dichterbij de positie van Vattimo uit, dan hij zelf doorheeft. En ook dichterbij een postmoderne benadering, bv. als hij schrijft: “Iets als sacraal herkennen, wil niets anders zeggen dan het onttrekken van het manipuleerbare, het nuttige en calculeerbare, en het toch op waarde schatten. Het impliceert dat we besluiten dat iets niet berekenbaar of nuttig is” (p.167). Dat is niet gezegd om Savater op een bepaalde positie te fixeren, maar juist om te laten zien dat ondanks de soms stellige toon die hij aanslaat er meer rek in zijn benadering zit.9061316944

Niet alleen door dit zevende hoofdstuk, is het een waardevol boek. Ook door de soepele stijl waarmee Savater – in alles een humanistisch onderwijzer – ons meeneemt op zijn denkwegen, waarbij we en passant op menig treffend citaat uit soms onverwachte hoek (Sjestov, Guyau, voor mij tot nu toe onbekende namen) worden getrakteerd.
Belangrijkste reden om dit soort boeken te blijven lezen is, dat het je telkens weer op een prikkelende manier uitdaagt je eigen redenen om te geloven te overdenken en te verwoorden